Γράφει ο Σπύρος Ανδριανός
Πραγματικά από όλα τα άρθρα που έχω γράψει μέχρι στιγμής το να κάνω ένα review για το αριστουργηματικό αυτό κόμικ του Frank Miller,μου φάνηκε πραγματικά άσκοπο.Τι μπορεί να πεις για ένα κόμικ που σημάδεψε μία ολόκληρη εποχή,δημιούργησε(μαζί με το Watchmen του Moore)μια νέα - τη λεγόμενη σκοτεινή εποχή των κόμικ(dark age)έκανε τον κόσμο να δει τα κόμικ με άλλο μάτι και να μην τα θεωρεί παιδικά αναγνώσματα και ξανάκανε δημοφιλή τον άνθρωπο νυχτερίδα στο αναγνωστικό κοινό, καθιερώνοντας την εικόνα του σκοτεινού ιππότη έτσι όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα σε κόμικ και κινηματογράφο(μέσα από δημιουργούς όπως οι Tim Burton,Christopher Nolan,Scott Snyder κ.α.)...Σε τέτοια αριστουργήματα δεν χωράει κριτική παρ' όλα αυτά θα μιλήσουμε για ένα πραγματικά σπουδαίο έργο...
Όπως έχει γίνει αποδεκτό από όλους,ο Miller στη δεκαετία του '80 βρισκόταν στη πιο δημιουργική εποχή του,ότι έπιανε(σε τίτλο)το μετέτρεπε σε χρυσάφι οπότε μετά τον Daredevil,ήταν φυσικό να συνεχίσει με το σκοτεινό ιππότη της DC...Μαζί με τον τότε editorial director της εταιρείας τον Dick Giordano έγραψαν το βασικό σενάριο της ιστορίας με διάφορες εκδοχές,από την οποία ο Miller τελικά επέλεξε το 4ο προσχέδιο...Επηρεασμένος από μία ταινία του Dirty Harry(την 4η της σειράς)όπου ο χαρακτήρας επανέρχοταν στην ενεργό δράση αφού είχε παραιτηθεί για κάποια υπόθεση,και από το γεγονός ότι και ο ίδιος πλησίαζε τα πρώτα -άντα(30)ο Miller τοποθετεί την ιστορία του στο μέλλον,με έναν κουρασμένο Bruce Wayne στα πενήντα του χρόνια,να έχει παραιτηθεί από τον ρόλο του σκοτεινού ιππότη εδώ και μία δεκαετία...Σύμμαχοι στην προσπάθεια του Miller,η τότε γυναίκα του και βοηθός του σε όλες τις δουλειές του colorist Lynn Varley(που εδώ κάνει ακόμα μία καταπληκτική δουλειά στα χρώματα όπως και στις περισσότερες συνεργασίες της με τον Miller) και ο βετεράνος inker Klaus Janson που είχαν δουλέψει μαζί και στο Daredevil της Marvel.
Βρισκόμαστε στη Gotham city κάπου σε ένα (όχι τόσο) μακρινό μέλλον...Όπως προαναφέρθηκε ο Bruce Wayne έχει αποσυρθεί από το ρόλο του ανθρώπου νυχτερίδα εδώ και μία δεκαετία μετά το θάνατο του δεύτερου Robin Jason Todd(γεγονότα που χρόνια αργότερα θα εξιστορηθούν και στο πρόσφατο Dark Knight the last crusade των Miller-Azarello)...Συναντιέται ορισμένες φορές για κανένα ποτό(άν και ο ίδιος δεν πίνει)με τον παλιό φίλο και συνεργάτη του James Gordon(ο οποίος βγαίνει στη σύνταξη όπου να' ναι και γνωρίζει τη μυστική του ταυτότητα)και ορισμένα βράδυα τα όνειρα του στοιχειώνονται από το θάνατο των γονιών του,και από τη νυχτερίδα που είχε δει μικρός όταν έπεσε μέσα στη σπηλιά που θα γίνονταν στο μέλλον η θρυλική batcave...
Στη Gotham city επικρατεί η απόλυτη αναρχία,η εγκληματικότητα έχει φτάσει στα ύψη και μία συμμορία που ονομάζονται μεταλλαγμένοι(mutans)κάνει ότι μπορεί για να την κρατήσει εκεί...Μετά από μία επίθεση εναντίων του με την οποία νιώθει αβοήθητος και τρωτός,ο Bruce αποφασίζει να επιστρέψει στην ενεργό δράση(αφού ξαναδεί ένα όραμα με τη νυχτερίδα που είχε δεί τότε μικρός στη σπηλιά)...Στη πρώτη του νύχτα θα σταματήσει μεταλλαγμένους από το να κάνουν κακό σε δύο κορίτσια ένα από τα οποία(Carrie Kelley) θα γίνει αργότερα η νέα Robin,όταν ο Bat Man θα σταματήσει τα σχέδια του Harvey Dent(two face)που μέχρι τότε πίστευαν ότι είχε γιατρευτεί....Όταν μαθαίνει ότι ο Bat Man βρίσκεται στα ίχνη ολόκληρης της συμμορίας και του αρχηγού τους αποφασίζει να τον ακολουθήσει φορώντας τη δική της στολή του Robin...Χρησιμοποιόντας τη τεχνολογία του αποδεκατίζει τους μεταλλαγμένους αλλά ο αρχηγός τους τον αποκαλεί δειλό και του λέει να παλέψουν σώμα με σώμα,κάτι που ο Bat Man δέχεται να κάνει for the old good times....Μονάχα που αυτές οι εποχές έχουν περάσει και ένας γερασμένος και σκουριασμένος Bat Man δεν τα καταφέρνει τόσο καλά απέναντι στον νεότερό του μεταλλαγμένο και σώζεται τελευταία στιγμή με παρέμβαση της Carrie....Θα ξεφύγουν και θα κατευθυνθούν στην bat cave για να φροντίσουν τα τραύματα του Bruce...Εκεί ο ίδιος θα αποφασίσει να την κρατήσει κοντά του σαν συνεργάτιδά του...Kαι με την βοήθεια του φίλου του Gordon(που κάνει τα στραβά μάτια να "δραπετεύσει" ο αρχηγός των μεταλλαγμένων)θα αντιμετωπίσει τον αρχηγό σε δικό του περιβάλλον αυτή τη φορά(μέσα στις λάσπες που θα τον καθιστούν πιο αργό απέναντι στον Bat Man)και θα τον νικήσει παίρνοντας τους υποστηρικτές του και κάνοντας τον δικό του "στρατό"...
Όλα αυτά "θορυβούν" τον λευκό οίκο του οποίου ο πρόεδρος ζητάει από τον Superman(που ο Miller ουσιαστικά παρουσιάζει σαν "λακέ" του προέδρου),να "κάνει αυτό που είναι σωστό" για τη χώρα δηλ. να εμποδίσει τον Bat man να αποκτά ολοένα μεγαλύτερη δύναμη και επιρροή...Πρώτα όμως ο άνθρωπος από ατσάλι πρέπει να εμποδίζει τις σοβιετικές δυνάμεις σε χώρα της Λατινικής Αμερικής κάτι που μπορεί να οδηγήσει στον Τρίτο Παγκόσμιο πόλεμο(μην ξεχνάτε βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του '80 και ο ψυχρός πόλεμος βρίσκεται στο αποκορυφομά του..)Ο άνθρωπος νυχτερίδα όμως έχει να αντιμετωπίσει και άλλα προβλήματα αφού ο Joker(που βρίσκονταν τα τελευταία χρόνια σε κατατονική κατάσταση)συνέρχεται και ως καλεσμένος σε τηλεοπτική εκπομπή τους σκοτώνει όλους..Επίσης η νέα αρχηγός της αστυνομίας(που παίρνει τη θέση του Gordon)εκδίδει ένταλμα σύλληψης του....Ο Superman καταστρέφει την πυρηνική βόμβα των Σοβιετικών(κάτι που σχεδόν τον σκοτώνει και ξαναπαίρνει τα πάνω του στην έκθεση του στον ήλιο)δημιουργώντας ηλεκτρομαγνητικά κύματα που οδηγούν σε ένα μεγάλο black out,βυθίζοντας τις περισσότερες πόλεις σε πλήρη αναρχία,με την εγκληματικότητα να είναι στα ύψη..Ο Βat Man με το στρατό του όμως διατηρεί το Gotham "καθαρό" από οποιαδήποτε απειλή και πλιάτσικο,μετατρέποντας την πόλη σε ασφαλές μέρος με τη δική του δύναμη και παρουσία.Κάτι που δεν αρέσει στη κυβέρνηση των ΗΠΑ που πλέον διατάζει τον yes sir man της τον άνθρωπο από ατσάλι να σταματήσει μία και καλή τον νυχτερίδα....Όλα δείχνουν ότι η τελική μάχη ανάμεσα στους δύο πρώην συντρόφους Leagers έχει πια φτάσει,αλλά και ο Bruce Wayne θα πουλήσει πολύ ακριβά το τομάρι του,και δεν έχει πει ακόμα την τελευταία του λέξη....
Σίγουρα ότι πιο διαφορετικό είχε διαβάσει το αναγνωστικό κοινό με ήρωα τον Bat Man μέχρι τότε....Ένας γερασμένος και κουρασμένος νυχτερίδας με παραπανίσια κιλά και περιορισμένες αντοχές που όμως "το έλεγε η καρδιά του",ενίοτε στενόμυαλος και λίγο πιο "φασιστικός"(ας μου επιτραπεί η έκφραση)στις ιδέες και στις μεθόδους του,ο Βat Man του Miller με σιγουριά δεν είναι your dad's Bat Man(ειδικά εκείνος της ομώνυμης σειράς στα 60's Με τον δανδή Adam West)...Ο ίδιος μάλιστα ο δημιουργός του Bat Man, Βob Kane είχε δηλώσει ότι βρήκε την όλη ιστορία πολύ μπερδεμένη και πολιτικοποιημένη για τα γούστα του(αλλά αυτός άνηκε στη παλιά γενιά έτσι και αλλιώς,πιο αθώες εποχές κ.τ.λ. κ.τ.λ.)Παρ'όλα αυτά το κόμικ αυτό του Miller(όπως και το Watchmen του Moore)ήταν αυτό που έκανε κοινό και κριτικούς να δουν τα κόμικ ως σοβαρή μορφή τέχνης που δεν απευθύνονταν μόνο σε παιδιά ή έστω ενήλικες με παλιμπαιδισμό...
Βέβαια θα έλεγα ότι ίσως απομάκρυνε τον Bat Man από τις ρίζες του,αλλά μας έδειξε και ένα διαφορετικό κομμάτι του που μέχρι τότε δεν είχαμε δει στις ιστορίες του, και θεωρώ επίσης αριστουργηματική την κλιμάκωση της ιστορίας τόσο στην αρχή(το πώς ξαναγυρίζει στη δράση ο Wayne)όσο και στο τέλος(την τελική αναμέτρηση των πάλαι ποτέ world's finest)ενώ το γεγονός ότι όπως ανέφερα και προηγουμένως ακόμα και σήμερα μεγάλοι δημιουργοί στηρίζονται σε αυτό το κόμικ για τις δικές τους δημιουργίες και στο πώς παρουσιάζουν τον Bat Man(τόσο εξωτερικά,όσο και εσωτερικά) νομίζω ότι δείχνει την διαχρονικότητα του έργου αυτού.
H δημιουργική ομάδα απλά η Dream team της εποχής.Miller(στα καλά του τότε σχέδια)Klaus Janson ο απόλυτος "noir"μελανωτής(ειδικά στις δουλειές του Miller)και Lynn Varley σύντροφος στη ζωή και στην τέχνη,με τα καταπληκτικά της χρώματα που ξεχωρίζουν για τη ζωντάνια τους και προσθέτουν ζωή στα ελιστικά σχέδια του Miller.
Το κόμικ κυκλοφόρησε σε 4 τεύχη από τον Φεβρουάριο μέχρι και τον Ιούνιο του 1986,ενώ απο τότε έχει εκδοθεί πάρα πολλές φορές σε trade paperbacks,hardcovers,aniversary editions ενώ στα ελληνικά έγινε μία προσπάθεια να εκδοθεί σε αυτόνομους τόμους απο την Ars Longa που έβγαλε μόνο τους 2 πρώτους(και οι υπόλοιποι 2 τόμοι μπήκαν στο περιοδικό Παρα Πέντε για να ολοκληρωθεί η ιστορία)και από τις εκδόσεις Anubis που το έχει επίσης εκδόσει σε αυτόνομο graphic novel.15 χρόνια μετά ο Miller κυκλοφόρησε και ένα sequel(που δυστυχώς δεν θα έπρεπε)του κόμικ το Dark Knight strikes again,καθώς και πέρυσι μία ακόμα συνέχεια το DK3 the master race με βοήθεια στο σενάριο από Brian Azzarello και στα σχέδια από Andy Kubert..
Πραγματικά από όλα τα άρθρα που έχω γράψει μέχρι στιγμής το να κάνω ένα review για το αριστουργηματικό αυτό κόμικ του Frank Miller,μου φάνηκε πραγματικά άσκοπο.Τι μπορεί να πεις για ένα κόμικ που σημάδεψε μία ολόκληρη εποχή,δημιούργησε(μαζί με το Watchmen του Moore)μια νέα - τη λεγόμενη σκοτεινή εποχή των κόμικ(dark age)έκανε τον κόσμο να δει τα κόμικ με άλλο μάτι και να μην τα θεωρεί παιδικά αναγνώσματα και ξανάκανε δημοφιλή τον άνθρωπο νυχτερίδα στο αναγνωστικό κοινό, καθιερώνοντας την εικόνα του σκοτεινού ιππότη έτσι όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα σε κόμικ και κινηματογράφο(μέσα από δημιουργούς όπως οι Tim Burton,Christopher Nolan,Scott Snyder κ.α.)...Σε τέτοια αριστουργήματα δεν χωράει κριτική παρ' όλα αυτά θα μιλήσουμε για ένα πραγματικά σπουδαίο έργο...
Όπως έχει γίνει αποδεκτό από όλους,ο Miller στη δεκαετία του '80 βρισκόταν στη πιο δημιουργική εποχή του,ότι έπιανε(σε τίτλο)το μετέτρεπε σε χρυσάφι οπότε μετά τον Daredevil,ήταν φυσικό να συνεχίσει με το σκοτεινό ιππότη της DC...Μαζί με τον τότε editorial director της εταιρείας τον Dick Giordano έγραψαν το βασικό σενάριο της ιστορίας με διάφορες εκδοχές,από την οποία ο Miller τελικά επέλεξε το 4ο προσχέδιο...Επηρεασμένος από μία ταινία του Dirty Harry(την 4η της σειράς)όπου ο χαρακτήρας επανέρχοταν στην ενεργό δράση αφού είχε παραιτηθεί για κάποια υπόθεση,και από το γεγονός ότι και ο ίδιος πλησίαζε τα πρώτα -άντα(30)ο Miller τοποθετεί την ιστορία του στο μέλλον,με έναν κουρασμένο Bruce Wayne στα πενήντα του χρόνια,να έχει παραιτηθεί από τον ρόλο του σκοτεινού ιππότη εδώ και μία δεκαετία...Σύμμαχοι στην προσπάθεια του Miller,η τότε γυναίκα του και βοηθός του σε όλες τις δουλειές του colorist Lynn Varley(που εδώ κάνει ακόμα μία καταπληκτική δουλειά στα χρώματα όπως και στις περισσότερες συνεργασίες της με τον Miller) και ο βετεράνος inker Klaus Janson που είχαν δουλέψει μαζί και στο Daredevil της Marvel.
Βρισκόμαστε στη Gotham city κάπου σε ένα (όχι τόσο) μακρινό μέλλον...Όπως προαναφέρθηκε ο Bruce Wayne έχει αποσυρθεί από το ρόλο του ανθρώπου νυχτερίδα εδώ και μία δεκαετία μετά το θάνατο του δεύτερου Robin Jason Todd(γεγονότα που χρόνια αργότερα θα εξιστορηθούν και στο πρόσφατο Dark Knight the last crusade των Miller-Azarello)...Συναντιέται ορισμένες φορές για κανένα ποτό(άν και ο ίδιος δεν πίνει)με τον παλιό φίλο και συνεργάτη του James Gordon(ο οποίος βγαίνει στη σύνταξη όπου να' ναι και γνωρίζει τη μυστική του ταυτότητα)και ορισμένα βράδυα τα όνειρα του στοιχειώνονται από το θάνατο των γονιών του,και από τη νυχτερίδα που είχε δει μικρός όταν έπεσε μέσα στη σπηλιά που θα γίνονταν στο μέλλον η θρυλική batcave...
Στη Gotham city επικρατεί η απόλυτη αναρχία,η εγκληματικότητα έχει φτάσει στα ύψη και μία συμμορία που ονομάζονται μεταλλαγμένοι(mutans)κάνει ότι μπορεί για να την κρατήσει εκεί...Μετά από μία επίθεση εναντίων του με την οποία νιώθει αβοήθητος και τρωτός,ο Bruce αποφασίζει να επιστρέψει στην ενεργό δράση(αφού ξαναδεί ένα όραμα με τη νυχτερίδα που είχε δεί τότε μικρός στη σπηλιά)...Στη πρώτη του νύχτα θα σταματήσει μεταλλαγμένους από το να κάνουν κακό σε δύο κορίτσια ένα από τα οποία(Carrie Kelley) θα γίνει αργότερα η νέα Robin,όταν ο Bat Man θα σταματήσει τα σχέδια του Harvey Dent(two face)που μέχρι τότε πίστευαν ότι είχε γιατρευτεί....Όταν μαθαίνει ότι ο Bat Man βρίσκεται στα ίχνη ολόκληρης της συμμορίας και του αρχηγού τους αποφασίζει να τον ακολουθήσει φορώντας τη δική της στολή του Robin...Χρησιμοποιόντας τη τεχνολογία του αποδεκατίζει τους μεταλλαγμένους αλλά ο αρχηγός τους τον αποκαλεί δειλό και του λέει να παλέψουν σώμα με σώμα,κάτι που ο Bat Man δέχεται να κάνει for the old good times....Μονάχα που αυτές οι εποχές έχουν περάσει και ένας γερασμένος και σκουριασμένος Bat Man δεν τα καταφέρνει τόσο καλά απέναντι στον νεότερό του μεταλλαγμένο και σώζεται τελευταία στιγμή με παρέμβαση της Carrie....Θα ξεφύγουν και θα κατευθυνθούν στην bat cave για να φροντίσουν τα τραύματα του Bruce...Εκεί ο ίδιος θα αποφασίσει να την κρατήσει κοντά του σαν συνεργάτιδά του...Kαι με την βοήθεια του φίλου του Gordon(που κάνει τα στραβά μάτια να "δραπετεύσει" ο αρχηγός των μεταλλαγμένων)θα αντιμετωπίσει τον αρχηγό σε δικό του περιβάλλον αυτή τη φορά(μέσα στις λάσπες που θα τον καθιστούν πιο αργό απέναντι στον Bat Man)και θα τον νικήσει παίρνοντας τους υποστηρικτές του και κάνοντας τον δικό του "στρατό"...
Όλα αυτά "θορυβούν" τον λευκό οίκο του οποίου ο πρόεδρος ζητάει από τον Superman(που ο Miller ουσιαστικά παρουσιάζει σαν "λακέ" του προέδρου),να "κάνει αυτό που είναι σωστό" για τη χώρα δηλ. να εμποδίσει τον Bat man να αποκτά ολοένα μεγαλύτερη δύναμη και επιρροή...Πρώτα όμως ο άνθρωπος από ατσάλι πρέπει να εμποδίζει τις σοβιετικές δυνάμεις σε χώρα της Λατινικής Αμερικής κάτι που μπορεί να οδηγήσει στον Τρίτο Παγκόσμιο πόλεμο(μην ξεχνάτε βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του '80 και ο ψυχρός πόλεμος βρίσκεται στο αποκορυφομά του..)Ο άνθρωπος νυχτερίδα όμως έχει να αντιμετωπίσει και άλλα προβλήματα αφού ο Joker(που βρίσκονταν τα τελευταία χρόνια σε κατατονική κατάσταση)συνέρχεται και ως καλεσμένος σε τηλεοπτική εκπομπή τους σκοτώνει όλους..Επίσης η νέα αρχηγός της αστυνομίας(που παίρνει τη θέση του Gordon)εκδίδει ένταλμα σύλληψης του....Ο Superman καταστρέφει την πυρηνική βόμβα των Σοβιετικών(κάτι που σχεδόν τον σκοτώνει και ξαναπαίρνει τα πάνω του στην έκθεση του στον ήλιο)δημιουργώντας ηλεκτρομαγνητικά κύματα που οδηγούν σε ένα μεγάλο black out,βυθίζοντας τις περισσότερες πόλεις σε πλήρη αναρχία,με την εγκληματικότητα να είναι στα ύψη..Ο Βat Man με το στρατό του όμως διατηρεί το Gotham "καθαρό" από οποιαδήποτε απειλή και πλιάτσικο,μετατρέποντας την πόλη σε ασφαλές μέρος με τη δική του δύναμη και παρουσία.Κάτι που δεν αρέσει στη κυβέρνηση των ΗΠΑ που πλέον διατάζει τον yes sir man της τον άνθρωπο από ατσάλι να σταματήσει μία και καλή τον νυχτερίδα....Όλα δείχνουν ότι η τελική μάχη ανάμεσα στους δύο πρώην συντρόφους Leagers έχει πια φτάσει,αλλά και ο Bruce Wayne θα πουλήσει πολύ ακριβά το τομάρι του,και δεν έχει πει ακόμα την τελευταία του λέξη....
Σίγουρα ότι πιο διαφορετικό είχε διαβάσει το αναγνωστικό κοινό με ήρωα τον Bat Man μέχρι τότε....Ένας γερασμένος και κουρασμένος νυχτερίδας με παραπανίσια κιλά και περιορισμένες αντοχές που όμως "το έλεγε η καρδιά του",ενίοτε στενόμυαλος και λίγο πιο "φασιστικός"(ας μου επιτραπεί η έκφραση)στις ιδέες και στις μεθόδους του,ο Βat Man του Miller με σιγουριά δεν είναι your dad's Bat Man(ειδικά εκείνος της ομώνυμης σειράς στα 60's Με τον δανδή Adam West)...Ο ίδιος μάλιστα ο δημιουργός του Bat Man, Βob Kane είχε δηλώσει ότι βρήκε την όλη ιστορία πολύ μπερδεμένη και πολιτικοποιημένη για τα γούστα του(αλλά αυτός άνηκε στη παλιά γενιά έτσι και αλλιώς,πιο αθώες εποχές κ.τ.λ. κ.τ.λ.)Παρ'όλα αυτά το κόμικ αυτό του Miller(όπως και το Watchmen του Moore)ήταν αυτό που έκανε κοινό και κριτικούς να δουν τα κόμικ ως σοβαρή μορφή τέχνης που δεν απευθύνονταν μόνο σε παιδιά ή έστω ενήλικες με παλιμπαιδισμό...
Βέβαια θα έλεγα ότι ίσως απομάκρυνε τον Bat Man από τις ρίζες του,αλλά μας έδειξε και ένα διαφορετικό κομμάτι του που μέχρι τότε δεν είχαμε δει στις ιστορίες του, και θεωρώ επίσης αριστουργηματική την κλιμάκωση της ιστορίας τόσο στην αρχή(το πώς ξαναγυρίζει στη δράση ο Wayne)όσο και στο τέλος(την τελική αναμέτρηση των πάλαι ποτέ world's finest)ενώ το γεγονός ότι όπως ανέφερα και προηγουμένως ακόμα και σήμερα μεγάλοι δημιουργοί στηρίζονται σε αυτό το κόμικ για τις δικές τους δημιουργίες και στο πώς παρουσιάζουν τον Bat Man(τόσο εξωτερικά,όσο και εσωτερικά) νομίζω ότι δείχνει την διαχρονικότητα του έργου αυτού.
H δημιουργική ομάδα απλά η Dream team της εποχής.Miller(στα καλά του τότε σχέδια)Klaus Janson ο απόλυτος "noir"μελανωτής(ειδικά στις δουλειές του Miller)και Lynn Varley σύντροφος στη ζωή και στην τέχνη,με τα καταπληκτικά της χρώματα που ξεχωρίζουν για τη ζωντάνια τους και προσθέτουν ζωή στα ελιστικά σχέδια του Miller.
Το κόμικ κυκλοφόρησε σε 4 τεύχη από τον Φεβρουάριο μέχρι και τον Ιούνιο του 1986,ενώ απο τότε έχει εκδοθεί πάρα πολλές φορές σε trade paperbacks,hardcovers,aniversary editions ενώ στα ελληνικά έγινε μία προσπάθεια να εκδοθεί σε αυτόνομους τόμους απο την Ars Longa που έβγαλε μόνο τους 2 πρώτους(και οι υπόλοιποι 2 τόμοι μπήκαν στο περιοδικό Παρα Πέντε για να ολοκληρωθεί η ιστορία)και από τις εκδόσεις Anubis που το έχει επίσης εκδόσει σε αυτόνομο graphic novel.15 χρόνια μετά ο Miller κυκλοφόρησε και ένα sequel(που δυστυχώς δεν θα έπρεπε)του κόμικ το Dark Knight strikes again,καθώς και πέρυσι μία ακόμα συνέχεια το DK3 the master race με βοήθεια στο σενάριο από Brian Azzarello και στα σχέδια από Andy Kubert..
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου